Z kart historii warszawskiej piłki ręcznej
Odcinek XII – Wielki kryzys. Jedenastka w odwrocie.
Kiedy w 1957 roku panie, a w 1958 roku panowie wystąpili na Mistrzostwach Świata w piłce ręcznej 7-osobowej, notując pierwsze dość udane występy naszych reprezentacyjnych zespołów w imprezach światowych, co dało podstawy do określenia tych występów w poprzednim odcinku jako wielkie otwarcie wydawało się, że stanie się to impulsem do dynamicznego rozwoju przede wszystkim 7-ki, która zaczęła zdobywać coraz większą popularność.
Tak się jednak nie stało, a pierwsze lata po tych dwóch imprezach mistrzowskich nie dawały podstaw do optymizmu, co znalazło odzwierciedlenie w wynikach naszych reprezentacji, zarówno kobiet jak i mężczyzn.
Spotkania międzynarodowe 1959 roku
W roku 1959 bilans naszych reprezentacyjnych występów przedstawia się następująco:
7-ka kobiet – 3 spotkania – 2 porażki (z Jugosławią i Danią oraz jedyny remis z Czechosłowacją)
+ 2 spotkania nieoficjalne – 2 porażki (z Jugosławią i Danią);
7-ka mężczyzn – 4 spotkania – 4 porażki (z Jugosławią, Danią, Czechosłowacją i Szwecją)
+ dwa spotkania nieoficjalne – 2 porażki (jw.);
11-ka mężczyzn – 2 spotkania – 2 porażki – w tym w ramach eliminacji do Mistrzostw Świata z Rumunią 7 – 11 (6 – 7) w Raciborzu oraz z NRF 10 – 14 (6 – 8) w Opolu;
11-ka kobiet – 3 spotkania – 2 porażki (z NRD) i jedno zwycięstwo z NRF.
W żadnym z tych spotkań w 1959, a także w następnym 1960 roku, nie odnotowano reprezentacyjnych występów zawodników i zawodniczek warszawskich.
Tak słabe wyniki skłoniły władze polskiej piłki ręcznej do nie wysłania naszej reprezentacji na III Międzynarodowe Igrzyska Młodzieży, które w 1959 roku przeprowadzane były w Wiedniu
Na domiar złego w rozgrywkach o Puchar Europy w 7-ce mężczyzn nie wystąpił Mistrz Polski zespół Sparty Katowice … który nie został dopuszczony do tych rozgrywek, ponieważ Polski Związek nie wpłacił w odpowiednim terminie wpisowego w wysokości … 50 franków szwajcarskich.
W kolejnej edycji Pucharu Europy 1960 Sparta Katowice rozegrała jeszcze w roku 1959 i przegrywając dwumecz z Dinamo Bukareszt odpadła z rozgrywek.
Jako jedyny na arenie międzynarodowej pozytywnie został oceniony udany występ na Mistrzostwach Świata w 11-ce Mężczyzn naszego arbitra międzynarodowego – Mieczysława Kamińskiego.
Spotkania międzynarodowe 1960 roku
Nie lepiej zaprezentowały się nasze zespoły reprezentacyjne w roku 1960.
Oto bilans występów reprezentacji Polski:
7-ka kobiet – 6 spotkań – 5 porażek (z NRD, Danią, Węgrami, Jugosławią i Czechosłowacją oraz jedyny remis z Jugosławią);
7-ka mężczyzn – 5 spotkań – 3 porażki (z Danią, Jugosławią oraz najbardziej dotkliwa z Czechosłowacją w ramach eliminacji do Mistrzostw Świata 12 – 24 (5 – 12) w meczu rozegranym w Warszawie, jeden remis z Jugosławią i jedyne zwycięstwo z Węgrami;
11-ka mężczyzn – 5 spotkań – 4 porażki (ze Szwecją, Austrią, NRD i ZSRR) oraz jedyne zwycięstwo z ZSRR;
11-ka kobiet – 7 spotkań – 7 porażek (z NRD, Szwecją, dwukrotnie z ZSRR, oraz trzy porażki na Mistrzostwach Świata – z Holandią, wspólną reprezentacją NRD/NRF i Danią).
Tak fatalnej serii występów naszych reprezentacji nie zanotowano ani nigdy przedtem, ani nigdy potem (jak dotychczas !!!). I miejmy nadzieję, że już nigdy nie nastąpi.
Warto wspomnieć, że reprezentacja Polski w 11-ce kobiet zapisała się w historii, bowiem były to ostatnie Mistrzostwa Świata w tej odmianie piłki ręcznej kobiet. Szkoda tylko, że zajęła w nich VI – czyli ostatnie miejsce.
Niezależnie od bardzo słabych występów naszych reprezentacyjnych zespołów, zarówno kobiet jak i mężczyzn w Europie coraz wyraźniej następuje odwrót od klasycznego szczypiorniaka – a więc 11-osobowej odmiany. Coraz więcej państw zaprzestaje gry na dużych boiskach i to zarówno kobiet jak i mężczyzn.
W Polsce proces ten przyspiesza powołanie w 1958 roku ligi państwowej w 7-ce mężczyzn, a w 1959 także w 7-osobowej piłce ręcznej kobiet.
Jedenastka pozostaje w tym momencie niemal reliktem, kultywowanym przede wszystkim na Opolszczyźnie i w zanikającym stopniu na Śląsku.
W tym kontekście kuriozalną jawi się informacja, że w wyniku zabiegów IHF w programie Igrzysk Olimpijskich w 1964 roku w Tokio ma znaleźć się piłka ręczna … 11-osobowa !!! Na szczęście nie zahamowało to rozwoju rozpędzającej się 7-osobowej piłki ręcznej, a informacja pozostała tylko pogłoską.
W zasygnalizowanej już powyżej powołanej I-ej Lidze Kobiet w 7-ce, zabrakło zespołu warszawskiego, tworzyły ją 3 zespoły śląskie, dwa opolskie i jeden małopolski. Liga ta wystartowała więc dopiero w sezonie 1959/1960.
Mistrzostwa Polski 1959 w 7-ce mężczyzn i kobiet
W roku 1959 Mistrzostwo Polski w 7-osobowej piłce ręcznej kobiet – w tradycyjnie jeszcze rozegranej formie turnieju – mistrzostwo pewnie zdobył zespół AZS Katowice (z Alfredą Ograbek w składzie), przed Cracovią i Włókniarzem Łącznik.
W 6-zespołowym turnieju zabrakło tym razem zespołu warszawskiego.
Natomiast w I-ej Lidze mężczyzn rozgrywki zakończyły z równą ilością punktów dwa zespoły – Sparta Katowice i Wybrzeże Gdańsk, które zgodnie z ówczesnym regulaminem rozegrały dodatkowe spotkanie rozegrane na stadionie AKS Chorzów.
Spotkanie zakończyło się w dość kontrowersyjnych okolicznościach remisem w regulaminowym czasie. Dogrywka zakończyła się pewnym zwycięstwem i zdobyciem tytułu mistrzowskiego przez Spartę Katowice.
Debiutujący w rozgrywkach I-ej Ligi przedstawiciel Warszawy zespół Varsovii zajął VII miejsce na dziesięć startujących zespołów.
W skład zespołu Varsovii który w poprzednim sezonie wywalczył awans wchodzili:
Dąbrowski, Gackowski, Gałaj, Górecki, Kubsik, Marczak, Piotrowski, Michał Pisula, Przybyłowski, Rosołowski, Janusz Rutkowski, Paweł Wiśniowski, Żurawski.
W sezonie ligowym skład uzupełnili: Jaworski, Lechowski, Mróz i Olejniczak.
Mieczysława Kamińskiego na stanowisku trenera zmienił Stanisław Mazur.
Warto również wspomnieć, że w 1959 roku zainicjowane zostały rozgrywki o Puchar Polski, w których wśród mężczyzn wystąpił – chociaż bez powodzenia – zespół Varsovii zajmując w półfinałowym turnieju grupy IV w Poznaniu 3 miejsce nie kwalifikując się do finałów.
Mistrzostwa Polski 1959 w 11-ce kobiet i mężczyzn
Tytuł Mistrza Polski pewnie wywalczył zespół Cracovii, przed koalicją zespołów śląskich.
Natomiast Mistrzostwo Polski wśród męskich 11-tek zdobył LZS Szczepanowice, zespół najlepszy bezapelacyjnie – bez straty punktu !!!
Zespoły warszawskie w tych rozgrywkach nie uczestniczyły. I jak się później okazało, już nigdy później nie wystąpiły.
Mistrzostwa Polski 1960 w 7-ce mężczyzn i kobiet
W roku 1960 Mistrzostwo Polski w 7-osobowej piłce ręcznej kobiet – w po raz pierwszy rozegranych w formie ligi – rozgrywki zakończyły z równą ilością punktów dwa zespoły – Cracovia i AKS Kościuszko, które zgodnie z ówczesnym regulaminem rozegrały dodatkowe spotkanie. Spotkanie to – jak ocenił w swoim opracowaniu Stanisław Jarecki wzorowo prowadził sędzia tego spotkania – Mieczysław Kamiński, a jego zwycięzcą po wyrównanym spotkaniu i zdobywcą po raz czwarty tytułu mistrzowskiego została Cracovia.
Natomiast w I-ej Lidze mężczyzn rozgrywki na pierwszym miejscu, tym razem z przewagą jednego punktu zakończył zespół – Sparty Katowice przed Wybrzeżem Gdańsk.
Tytuł mistrzowski był szóstym, ale i ostatnim zdobytym przez Spartę Katowice.
Przedstawicielem Warszawy był zespół Warszawianki, do którego to klubu przeszedł zespół Varsovii i podobnie jak przed rokiem zajął VII miejsce na dziesięć startujących zespołów.
W tym pierwszym sezonie ligowym skład Warszawianki uległ niewielkim, ale istotnym zmianom. Doszedł do zespołu Tomasz Twardowski – późniejszy reprezentant Polski w kategoriach młodzieżowych, stanowiąc jego silny punkt.
Zakończył zaś karierę kapitan zespołu Jerzy Jaworski, obejmując funkcję trenera.
W rozgrywkach o wejście do I-ej Ligi wystąpiły – ze zmiennym szczęściem zespoły warszawskie.
Wśród mężczyzn wystąpił zespół Maratonu Warszawa – niestety bez powodzenia.
Natomiast wśród kobiet, dzięki decyzji o powiększeniu ligi – zespół AZS AWF Warszawa otrzymał szansę awansu i w wyniku turnieju z udziałem Górnika Sośnica, Włókniarza Łącznik, Budowlanych Gogolin i GKS Wybrzeża Gdańsk awans ten wywalczył.
W zespole akademickim występowały wówczas:
Danuta Baca w bramce – Henryka Drotwicka, Marta Duminiec, Stefania Karolkiewicz, Teresa Kiełpikowska, Anna Maciejewska, Elżbieta Maliga, Genowefa Pawłowska, Stefania Przybył, Jolanta Radzikowska, Pelagia Szabuńko, Kira Waszkiewicz, Krystyna Worska oraz Danuta Żurawska.
Warto również wspomnieć, że w 1960 roku w rozgrywkach o Puchar ZPRP, w których wśród mężczyzn reprezentant Warszawy wystąpił bez powodzenia, natomiast wśród kobiet AZS AWF Warszawa wywalczył II miejsce, wyprzedzony przez zespół Ruchu Chorzów.
Mistrzostwa Polski 1960 w 11-ce kobiet i mężczyzn
Tytuł Mistrza Polski wywalczył zespół AKS Kościuszko Chorzów przed Włókniarzem Łącznik, Cracovią i AZS-em Katowice.
Natomiast Mistrzostw Polski wśród męskich 11-tek nie rozegrano i mistrz nie został wyłoniony, ponieważ podjęta została decyzja o przejściu na system jesień – wiosna.
Rok 1961
Po omówionych powyżej dwóch latach kryzysu w roku 1961 nadszedł czas ocen i rozliczeń a także zbiegającej się w tym roku zmianie władz polskiej piłki ręcznej.
Okres trzyletniej kadencji nie wypadł oględnie mówiąc najkorzystniej, mimo znaczącego sukcesu męskiej reprezentacji i umiarkowanie ocenionego występu żeńskiej 7-ki w Mistrzostwach Świata. Pozytywnie też oceniono rozgrywki raczkujących rozgrywek ligowych.
Negatywnie natomiast oceniano odwrót od jedenastki i dużych boisk, ale argumentem głównym był przede wszystkim brak hal – i to w wielu dużych ośrodkach miejskich, a tym samym znaczny spadek liczby widzów, bezpośrednio uczestniczących w zawodach.
Dotyczyło to przed wszystkim takich okręgów jak śląski i opolski, gdzie przede wszystkim jedenastka była najbardziej popularna. Stąd też najgłośniejsze protesty przeciwko odwrotowi od 11-ki i piłki ręcznej na boiskach otwartych.
Nota bene Warszawa nadal pozostaje jednym z tych miast, w których hal do uprawiania piłki ręcznej nadal jak na lekarstwo – a i to z często utrudnionym dostępem.
Nie ulega jednak wątpliwości, że te przedstawione powyżej, jak i inne jak np. niedostatecznie przygotowane kadr trenerskich i instruktorskich oraz hołdowanie zasadzie stosowania przez władze polskiej piłki ręcznej stworzenia specjalnej opieki dla jednego klubu, jaki jest reprezentacja i grzanie się w jej blasku. Podważano m.in. zasadność wielu kontaktów międzynarodowych i licznego uczestnictwa w zagranicznych eskapadach.
Sytuację dodatkowo zaciemniał fakt, że przez wprowadzenie rozgrywek o Mistrzostwo Polski w formie rozgrywek ligowych, zarówno atrakcyjność, jak i poziom rozgrywek oceniano raczej pozytywnie, a także samo prowadzenie ich w tej formie
Nic dziwnego, że na Walnym Zebraniu ZPRP przeprowadzonym w burzliwej, niemalże rewolucyjnej atmosferze padł wniosek o przeniesienie siedziby Związku do Katowic. Jednak aby ten postulat został zrealizowany wymagało to 2/3 głosów. Tych jednak zabrakło i wszystko pozostało po staremu. Tym bardziej, że do 10-osobowego Zarządu weszło 6 przedstawicieli Warszawy oraz po jednym z Katowic, Opola, Krakowa i Gdańska.
I tak jeden z najsłabszych sportowo, ale najsilniejszy siłą działaczy okręg zdominował ten Zarząd na najbliższe lata. Prezesem został wybrany Stanisław Jarecki z Katowic.
Upadł pomysł przeniesienia siedziby Związku na Śląsk, co i tak nie było najlepszym pomysłem, ponieważ oderwanie siedziby związku od instytucji oraz organizacji centralnych, zlokalizowanych przede wszystkim w mieście stołecznym stworzyłoby z pewnością trudności nie do pokonania.
Spotkania międzynarodowe 1961 mężczyzn i kobiet w 7-ce
Pierwsze spotkania w styczniu 1961 roku potwierdziło kontynuowanie złej passy przez męską reprezentację Polski. Pierwsze z nich z NRD w przeddzień rewanżowego spotkania z Czechosłowacją w ramach eliminacji do Mistrzostw Świata zakończyło się porażką naszego zespołu, co nie wróżyło sukcesu w kolejnym meczu. Tak też się stało. Po porażce jeszcze w grudniu 1960 roku 12 – 24 również rewanż zakończył się porażką 10 – 22 i na tym zakończył się udział reprezentacji Polski w 7-ce, w eliminacjach Mistrzostw Świata.
Rozegrane w tym samym dniu – 15 stycznia 1960 roku spotkanie reprezentacji Polski w 7-ce kobiet z NRD w Szczecinie, przyniosło dość sensacyjny remis 4 – 4 (3 – 2), co było niewątpliwie sensacyjnym sukcesem.
Źródła niezwykle pozytywnie oceniły przede wszystkim trenera Edwarda Surdykę, oraz tradycyjnie wielokrotnie wyróżnianą bramkarkę polskiego zespołu Alfredę Ograbek.
Po kilku latach przerwy w spotkaniu tym wystąpiły przedstawicielki Warszawy: Danuta Baca w bramce oraz Teresa Kiełpikowska. Dla przypomnienia ostatnie reprezentantki ze stolicy wystąpiły w pierwszych dwóch meczach w naszej reprezentacyjnej 11-ce w 1953 roku.
Warto więc tym postaciom poświęcić nieco uwagi. Danuta Baca i Teresa Kiełpikowska to filary zespołu AZS – AWF Warszawa występującego w I-ej Lidze.
Po tych dwóch spotkaniach reprezentacji męskiej i jednym żeńskiej 7-ki nastąpiła przerwa w spotkaniach międzypaństwowych aż do grudnia.
Wówczas to reprezentacja kobiet uległa wysoko Czechosłowacji 3 – 13 (2–9), za to panowie zanotowali dwa sukcesy – z Czechosłowacją 14 – 13 (5–8) oraz Finlandią 30 – 12 (17 – 7). W spotkaniu kobiet drugi występ zanotowały wymienione już wyżej Danuta Baca i niestety jednocześnie po raz ostatni Teresa Kiełpikowska.
Spotkania te poprzedził rozegrany w listopadzie w Gdańsku, w nowootwartej Hali Politechniki silnie obsadzony turniej zespołów męskich, w którym oprócz Kadry A juniorów i Kadry B seniorów wystąpiły zespoły klubowe. Oto końcowa klasyfikacja turnieju:
1. Kadra B
2. Dynamo Berlin
3. Spójnia Gdańsk
4. Warszawianka
5. Śląsk Wrocław
6. Kadra A
7. Wybrzeże Gdańsk
8. AZS Gdańsk
Godne odnotowania wysokie miejsce Warszawianki, dla którego to zespołu nie był to najlepszy sezon, o czym poniżej.
Spotkania międzynarodowe 1961 mężczyzn i kobiet w 11-ce
Tylko po jednym meczu międzypaństwowym rozegrały nasze reprezentacyjne 11-ki, przy czym dla reprezentacji kobiet, był to ostatni występ w historii.
Występy te tradycyjnie nie były udane i zakończyły się porażkami:
mężczyźni Polska – NRD 6 – 10 (3 – 5)
kobiety Polska – NRD 4 – 11 (1 – 7)
W spotkaniu kobiet wystąpiły m.in. największe indywidualności w historii naszej reprezentacyjnej 11-ki, a także w dotychczasowych meczach7-ki:
– Alfreda Ograbek w bramce która dla przypomnienia wystąpiła również w pierwszym meczu reprezentacji Polski w 11-ce w 1953 roku (ogółem 16 razy w reprezentacji);
– Anna Szwabowska – najwięcej występów ze wszystkich zawodniczek – 26 na 28 spotkań reprezentacyjnej 11-ki i największą liczbą zdobytych bramek – 29.
Jak już wyżej nadmieniono był to ostatni występ reprezentacji Polski kobiet w historii 11-osobowej piłki ręcznej w naszym kraju, a wkrótce 11-osobowa piłka ręczna przestała być uprawiana.
Mistrzostwa Polski 1961 w 7-ce
Mężczyźni
Zwycięzcą Ligi i zdobywcą tytułu Mistrza Polski został zespół WKS Śląsk Wrocław, który wyprzedził dwa zespoły śląskie: Spartę Katowice i AZS Katowice, oraz zajmujące kolejne miejsca dwa zespoły gdańskie: Wybrzeże i Spójnię.
Stołeczna Warszawianka uplasowała się na 10 – niestety ostatnim miejscu w tabeli. Jednak podobnie jak przed rokiem stołeczny AZS AWF przed spadkiem uratowała decyzja o powiększeniu ligi, tak i w przypadku Warszawianki zespołowi warszawskiemu udało się uratować i pozostać w szeregach I-ligowców po dodatkowym turnieju.
Kobiety
Tytuł Mistrza Polski po wygraniu rozgrywek ligowych pewnie wywalczył zespół Cracovii, który wyprzedził 4-zespołową koalicję klubów śląskich – kolejno: Ruch Chorzów, AZS Katowice, AKS Chorzów i Górnikiem Sośnica, za którymi z niewielką stratą uplasował się na VI miejscu AZS AWF Warszawa.
Mistrzostwa Polski 1961 w 11-ce
Mężczyźni
W rozgrywkach zespołów męskich w 11-ce tytuł wywalczył Śląsk Wrocław, po raz kolejny udowadniając, że można łączyć grę na najwyższym, krajowym poziomie w obydwu odmianach piłki ręcznej.
Kobiety
Podobnie jak wrocławski Śląsk podwójny tytuł Mistrza Polski w 1961 roku wywalczył zespół Cracovii, klubu kolekcjonera tytułów mistrzowskich w tamtym okresie.
Rozgrywki o Puchar ZPRP 1961
Mężczyźni
Puchar zespołów męskich rozegrano w kategorii zespołów 11-osobowych, a startujący w nich zespół Warszawianki zdobył III miejsce. Puchar zdobył zespół Odry Opole.
Kobiety
Puchar zdobył AZS AWF Warszawa, wyprzedzając dwa kluby gdańskie: Wybrzeże i Start.
Rozgrywki pucharowe zarówno mężczyzn jak i kobiet – co trzeba wyraźnie stwierdzić – cieszyły się ograniczonym zainteresowaniem.
Inne zawody międzynarodowe 1961
IV Mistrzostwa Świata w Piłce Ręcznej 7-osobowej Mężczyzn rozegrane w marcu w NRF odbyły się bez udziału reprezentacji Polski, która odpadła po przegranych w eliminacjach z Czechosłowacją.
Tytuł wywalczyła Rumunia przed Czechosłowacją, Szwecją i wspólną drużyną NRD/NRF.
Podsumowanie
Po w miarę udanych występach reprezentacji Polski w Mistrzostwach Świata w 7-ce Kobiet 1957 roku, oraz ocenionych jako bardzo udanego występu reprezentacji Polski w Mistrzostwach Świata w 7-ce Mężczyzn 1958 roku wydawało się, że będzie to początkiem dalszych udanych występów naszych zespołów reprezentacyjnych.
Podjęte również zmiany organizacyjne, wprowadzenie rozgrywek ligowych zarówno w 7-ce, jak i w 11-ce wywołały dość entuzjastyczne opinie, wskazujące na podniesienie poziomu i atrakcyjności rozgrywek – przede wszystkim zespołów 7-osobowych.
Jednocześnie jednak, zaczęto zdawać sobie sprawę, że zainteresowanie 11-osobową odmianą piłki ręcznej maleje i znajduje się ona w odwrocie. Mimo dużej stosunkowo dostępności obiektów, mała atrakcyjność, bardzo statycznej formy tej gry przesądziły o spadającym zainteresowaniu 11-ką, prowadzącym do całkowitego zaprzestania jej uprawiania.
Najważniejszą imprezą sportową minionego 3-lecia, były niewątpliwie Igrzyska Olimpijskie 1960, których gospodarzem był Rzym.
Polscy sportowcy zanotowali na nich pierwsze duże sukcesy, w wymiarze nieoczekiwanym nawet dla kierownictwa władz sportowych jak i samych sportowców.
Polska zdobyła 21 medali, zajmując 9 miejsce w klasyfikacji medalowej:
4 złote – Kazimierz Paździor w boksie, Zdzisław Krzyszkowiak na 3 km z przeszkodami, Józef Szmidt w trójskoku oraz Ireneusz Paliński w podnoszeniu ciężarów;
6 srebrnych;
11 brązowych
Warto tu podkreślić trawestując powiedzenie wielkiego męża stanu „tak niewielu zdobyło tak wiele” mając tu na myśli bokserów, którzy na 10 startujących zdobyli 7 medali: jeden złoty, trzy srebrne i trzy brązowe, potwierdzając przynależność do światowej czołówki.
Na Igrzyskach w Rzymie wystąpiła „konkurencyjna”, reprezentacyjna drużyna koszykówki, która zajęła bardzo dobre 7 miejsce, osiągając kilka znaczących zwycięstw.
Natomiast piłka ręczna nie znalazła się w programie Igrzysk w Rzymie.
Dla czytelników naszych kartek mamy konkurs – zagadkę: jaka największa widownia w historii i kiedy obserwowała w Polsce zawody piłki ręcznej.
Odpowiedzi można nadsyłać drogą mailową na adres biuro@wmzpr.pl do końca miesiąca października br. Wśród autorów poprawnych odpowiedzi rozlosowane zostaną gadżety Warszawsko-Mazowieckiego Związku Piłki Ręcznej.
Odpowiedź na powyższe pytanie można będzie odnaleźć w następnym odcinku.
JOT.A.
Źródła:
Włodzimir A. Drygas, Piotr Młoczyński – 75 lat piłki ręcznej w Polsce
Stanisław Jarecki – Rozwój piłki ręcznej na Śląsku. Część I (1925 – 1960)
Stanisław Jarecki – Rozwój piłki ręcznej na Śląsku. Część II (1961 – 1970)
Jan Korczak-Mleczko – Sto wydarzeń na 100-lecie piłki ręcznej w Polsce
Maria Rotkiewicz – AZS-AWF Warszawa 1949 – 2009
Władysław Zieleśkiewicz – 95 lat polskiej piłki ręcznej
Władysław Zieleśkiewicz – 100 lat polskiej piłki ręcznej
Komitet Redakcyjny: Arkadiusz Brzezicki, Stanisław Drążdżewski, Janusz Podoski, Stanisław Romański – Księga sportu polskiego 1944 – 1974
Praca zbiorowa pod redakcją Kajetana Hądzelka i Krzysztofa Zuchory – Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie 1929/1930 – 2009/2010 KSIĘGA PAMIĄTKOWA
Kolegium redakcyjne: Witold Kudlak – Przewodniczący, Camilla Mondral, Józef Golarz pod kierownictwem Stefan Sieniarskiego – Spółdzielczy Klub Sportowy WARSZAWIANKA 1921 – 1971
Wikipedia – hasło: Polska na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 1960
Wikipedia – hasło: Polska na letnich igrzyskach olimpijskich